Het Luthers kastje trekt in gesloten toestand niet onmiddellijk de aandacht. Het is een fraai, maar eenvoudig kabinet van ruim 55 centimeter hoog, versierd met architectonische voorstellingen. Maar zodra het deurtje en de lades opengaan, geeft het zijn onalledaagse interieur prijs. Het Stedelijk Museum Alkmaar kon dit pronkmeubeltje onlangs aan de collectie toevoegen.
Een prachtige aanvulling op de collectie-Nijenburg, die het museum al vanaf 1966 onder beheer heeft en tot zijn waardevolste deelverzamelingen behoort. Het kastje is afkomstig van landgoed Nijenburg (Heiloo) en is aan de binnenzijde voorzien van intrigerende beschilderingen. De erven Van Foreest die landgoed Nijenburg bewoonden, noemden het meubel het Luthers kastje vanwege de ongewone afbeeldingen aan de binnenkant: een kerkinterieur en portretten van bekende hervormers.
Sinds 2011 toont Stedelijk Museum Alkmaar het kastje, als langdurig bruikleen in de vaste opstelling. Voorwaarde voor het langdurig bruikleen van de erven Van Foreest was dat het museum naar aankoop van het meubel zou streven. Omdat het reguliere verwervingsbudget van het museum ontoereikend was, lukte dit niet direct. Museum Catharijneconvent in Utrecht stelde voor om het kastje gezamenlijk aan te kopen. In Alkmaar zou het stuk binnen de context van het ensemble Nijenburg kunnen worden getoond, terwijl het in Utrecht een rol zou kunnen krijgen in het verhaal over het protestantisme. Enthousiast over dit, museum overstijgende aankoopplan werd er een aanvraag opgesteld voor de Vereniging Rembrandt.
Steun
Tijdens de bespreking van het subsidieverzoek kwam de Vereniging Rembrandt tot de conclusie dat het kwetsbare meubel het meest gebaat zou zijn bij een standplaats, en dat het vanwege zijn historische band met Nijenburg het beste in Alkmaar paste. Het bestuur van de Vereniging stelde voor dat Stedelijk Museum Alkmaar het stuk zelfstandig zou aankopen, maar met een ruimere subsidie dan de Vereniging normaal gesproken geeft: méér dan de helft, van het aankoopbedrag dat mede dankzij haar BankGiro Loterij Aankoopfonds tot stand is gekomen. Alle partijen konden zich in dat voorstel vinden en met een aanvullende subsidie van VSBfonds was het financieel ook haalbaar. Het Museum Catharijneconvent krijgt het intrigerende kastje wél in bruikleen voor zijn tentoonstelling over de Reformatie in 2017.
Het kastje is in gesloten toestand een ingetogen maar mooi pronkkabinet. Drie zijden zijn voorzien van marqueteriepanelen met architectonische perspectieven, die deels teruggaan op ontwerpen van kunstenaar-architect Hans Vredeman de Vries (1526-1609). Wanneer het deurtje wordt geopend, blijkt de achterkant ervan te zijn beschilderd met een Bijbelse scène: Christus en de Samaritaanse vrouw (Joh. 4: 1-30). Ook wordt een front zichtbaar met tien lades die aan de buitenzijde zijn gedecoreerd met een eenvoudig bloemstilleven. De grootste verrassing wacht echter als de lades worden opengetrokken. Op de bodems van de negen kleine lades zijn de portretten en het kerkinterieur te vinden.
Het zijn juist deze beschilderde ladenbodems die het kastje zo uitzonderlijk maken. Bijbelse taferelen en bloemmotieven komen vaker voor op deurtjes en lades van pronkkasten, maar de portretten en het kerkinterieur zijn zowel door hun – protestantse – thematiek als door hun plaatsing op de bodems van de lades wel heel ongebruikelijk. Gewoonlijk werden in de laatjes van dergelijke kabinetten allerlei curiosa en kostbaarheden bewaard; die zouden een beschilderde bodem aan het oog onttrekken en bovendien kunnen beschadigen. In dit geval zou je misschien kunnen stellen dat de schilderingen zelf de curiosa en, in symbolische zin, de kostbaarheden vormen.
Zeldzaam
De beschilderingen zijn in nog een ander opzicht opmerkelijk: zowel de Bijbelse scène als het kerkinterieur is gesigneerd door Susanna van Steenwijck, geboren Gaspoel (na 1602/03 -1664?), de vroegst bekende architectuurschilderes in de Nederlanden. Werken van haar hand zijn zeldzaam, misschien omdat ze verscholen gaan onder de naam van haar echtgenoot, Hendrick van Steenwijck de Jonge (1580-1649). In Nederlandse musea bevinden zich slechts twee andere met zekerheid aan Susanna toe te schrijven schilderijen (Leiden, Museum De Lakenhal en Zwolle, Stedelijk Museum). Vermeldenswaard is dat de schilderingen in het pronkkabinetje in Alkmaar 1664 zijn gedateerd, het vermoedelijke sterfjaar van de schilderes.
Het Luthers kastje is te zien in de vaste opstelling De Gouden Eeuw van Alkmaar, van het museum. Begin 2016 is er een kleine presentatie gepland met een publicatie over het kastje en de schilderes Susanna van Steenwijck.
